VIBORA, PERIGOSA PERO NON TANTO...

O verán arrecende a herba seca, sona ó rular, é tempo de cabaliños do demo, de escalos, de coellos ou de víboras. E de víboras vai este comentario.

Na Galiza temos dúas especies de víboras: Vipera seoanei e a Vipera latastei ou víbora fuciñuda.

A pesares da mala sona que esta difundida contra moitos animais,se non temos alerxias especiais, da nosa fauna só as víboras poden facernos pasar apuros.

As víboras teñen veleno, aínda que non tan potente como se cree, e ademais podemos atopalas en moitos habitats incluíndo zonas húmidas e mesmo na auga.

Non hai rexistradas defuncións por trabada de víbora aínda que de cando en vez escoitamos casos de xente que foi atendida por causa da mordida deste réptil. Eu recordo un caso en Bergantiños dunha persoa que traballaba no campo, lembro tamén outro curioso suceso en Lugo onde unha rapaza fora trabada por unha víbora que se agochara nun carrusel de feira. O pasado verán, a miña compañeira Carme, relatarame o caso do seu sobriño naturalista a quen picara unha víbora en Mera despois de manipular reiterada e inconscientemente ao velenoso ofidio. Por certo, o rapaz non quedou traumatizado e aínda anda detrás das serpes cando da con unha no campo.

Pero para min o país das víboras e Donalban, en Laxosa, no Concello do Corgo.

O primeiro encontro , van aló varios anos, foi cando un paxariño desesperado armaba un gran barullo tentando chamar a atención de quen fose para librar os seu poliños dunha ameaza mortal. A estratexia liberadora funcionoulle ao paxariño e fun ver que pasaba na sebe da que saía tal escándalo. Cando me acheguei vin a serpe, unha víbora que tentaba subir polo arbusto. O sentirme a depredadora tentou fuxir a carón do muro pero, como a queriamos observar de preto, tentamos pillala mentres que Rosario, a tía do meu cuñado, marchaba berrando moi espantada pois o arreguizo que lle producen as cobras fáiselle insoportable.

Noutras ocasións teño visto a víbora esmagada, o seu inconfundible debuxo do lombo formando parte do camiño. A última experiencia foi este mesmo verán no que voltamos ver outra víbora dentro da finca, onde está a casa da miña irmá e do seu home, que ven sendo casa de acollida para a variada fauna familiar e para a fauna salvaxe a pesar de estar circundada por un muro pouco ecolóxico por ser case impermeable.

Este inquietante descubrimento motivou ao meu sobriño Perico a contarme o caso dun veciño que paso a relatar:

O home tentaba subir un balado cando sentiu unha picada nun pe e entreviu algo que se perdía entre as herbas. Estaba o home nunha zona apartada onde chamar por alguén seria tarefa inútil. Decidiu votar para casa, e custoulle, xa que empezara a dor na perna que estaba denegrida e inchada. Cando chegou, a pesar de poder pedir axuda doadamente, como é un home dos de antes, fixo o que lle veu a cabeza e discurriu meter o pé en auga moi quente e moi fría alternativamente.

A auga púxoa a máxima temperatura que podía soportar e claro, acabou escaldando o pe e sei que chegou a esfolalo como se fose a muda da cobra. Naturalmente o médico cando se enterou botoulle unha boa reprimenda.

Na antigüidade, se che picaba unha víbora parece que lle recoñecían propiedades curativas a unha planta coñecida como Echium vulgaris tamén chamada soaxe ou borraxa brava. Hoxe está descartado este remedio e outras prácticas caseiras, ou peliculeiras, como o de abrir un corte na ferida e chuchar o sangue. O aconsellado e facer o seguinte:

Manter a calma, non poñerse dos nervios, para non aumentar o ritmo cardíaco.

Poñer un torniquete non demasiado apertado

E acudir a un centro médico para que apliquen, si o consideran oportuno os antisoros necesarios.

Na actualidade ter complicacións graves por mor dunha víbora non está xustificado.

Convén saber que a víbora é especie protexida polo Convenio de Berna e que non son agresivas nin están agardando ao primeiro infeliz que pase para mordelo. Son asustadizas e fuxidías, o último que queren é enfrontarse ca xente. Eu, por exemplo, tiven que facer esforzos para tirarlle o retrato, había que aproximarse cautelosamente porque retirábase a súa cova cando sentía a mínima proximidade humana.

Por último dicir que cando ves por vez primeira unha víbora decátaste que é diferente ao resto das cobras. Son recoñecibles polo debuxo dorsal que semella un ziguezague, e polo corpo gordecho que se estreita no pescozo antes da pequena cabeza triangular. Fixándose con detalle apreciase o v debuxado na cabeza e os ollos ca meniña (santiña) vertical son definitivos para recoñecer a Víbora, señora de todas as cobras, respectada por todas as criaturas.

Claro que sempre hai excepcións, coma a do ourizo cacho que si bate con unha, encantado a papa.

UN BOI QUE ESCORNEA, UNHA VACA LOURA, UN CERVO QUE VOA

Aínda que puidera parecer que os insectos, eses “insignificantes” animaliños, son alleos as nosas vidas o certo é que constantemente estamos en contacto con eles. Sexamos rurais ou urbanos eles son compañeiros inseparábeis. Ocuparon tódolos espazos da terra firme, e por suposto os que nos habitamos, sendo realmente a clase triunfadora do reino animal. Dentro do fascinante ou inquietante mundo dos insectos, hai tantos e tan variados que podemos facer clasificacións dende o punto de vista antropoxénico, e dicir ao noso gosto e antollo, e sempre haberá varios que entren en cada grupo. Por exemplo : Insectos que non fan máis que chinchar : moscas, sen ir máis lonxe. Insectos que son un regalo para os nosos sentidos: as bolboretas Parasitos que nos zugan o sangue: os mosquitos, ou, máis concretamente, as mosquitas chuchasangues Os parasitados por nós dos que aproveitamos o seu traballo para alimentarnos: as abellas Inimigos dos agricultores: os pollos ou pulgóns Aliados dos labregos/as :a xoaniña, que come os pollos ..... Hai insectos pequenos e grandes. Entre os insignificantes están os tímidos Lepismas que viven con nós, de inquilinos, nas vivendas; como non lles gosta nada a claridade corren a agacharse cando prendemos a lus do cuarto de baño. Entre os insectos grandes, quizais o mais aparente de todos sexa a vacaloura ou escornabois, de “alcume” científico Lucanus cervus Deste xigante é do que quería comentar algunha historia. A vacaloura é un insecto moi coñecido principalmente o macho, con características ben definidas: Primeira, o tamaño, que pode chegar a 8 cm. Unha verdadeira vaca, un fermoso boi. Segunda, a apariencia : teñen un par de queixadas ou mandíbulas moi desenvolvidas, enormes e aguzadas, con forma de cornos de cervo, que lle dan un aspecto moi ameazador (anque son totalmente inofensivos). E a terceira característica, que os fai moi evidentes, é que voan en vertical e cun zoar audible.
Estes atributos son do macho, que é o máis coñecido. A especie presenta un gran dimorfismo sexual e a femia resulta moito mais discreta: pasa por un coleóptero calquera, pero seguro que é moito máis intelixente.
Se aos rasgos que citamos anteriormente lle engadimos o de que teñen unha cor acastañada ou negra tirando a morada - loura- explicámonos en certo modo os nomes polo que son coñecidas as vacalouras nos diferentes idiomas, dende os dous coas que se coñece en galego ata o latín.
Agora que imos para o bo tempo traio a colación o escornabois. A partir de xuño teredes maiores oportunidades de ter relación con el. Eu vino varias veces en Donalbán, en Laxosa, preto de Lugo. Alí non houbo concentración parcelaria, polo que aínda quedan carballeiras; e as vacalouras son amigas dos carballos. Un dos encontros produciuse nunha corredoira, onde atopamos un exemplar que espernexaba panza arriba tratando de gañar unha postura mais decorosa. Recollido do chan por Iago descubrimos que xa estaba bastante escangallado (faltábanlle polo menos dúas patas), o cal non foi óbice para que o colocara amablemente nun carballo, por si lle quedara algunha posibilidade, aínda que agosto ía xa vencido e eles desaparecen co verán.
Outra das veces que recordo falar da vacaloura foi co amigo Xulio, que me comentou que un autoestopista que recollera levaba, atado por unha cordella, un escornabois de mascota. Non é estrano: seguindo coa clasificación sui xéneris con que iniciamos este comentario, diríamos que hai insectos que gozan de unha grande antipatía, como o alacrán, e insectos aos que se lles ten cariño, como é o caso do escornabois. Ven esta amizade de vello, xa que en tempos considerábanse os cornos de vacaloura un eficaz amuleto contra as meigas que podían botar algún mal.
A vacaloura é tamén un personaxe no entroido en Ourense, e diferentes organizacións, grupos musicais e publicacións utilizan vacaloura ou escornabois para darlle nome os seus proxectos, fenómeno que tamén nos da idea da aptitude positiva cara este insecto, noutro tempo moi abundante. Eran abondosos os carballos e os escornabois están ligados a eles pola súa bioloxía. Aproveitan a súa madeira morta ou podre para criar as larvas e zugan neles a linfa nutricia sen ocasionarlles dano ningún. Carballos e escornaboios forman unha conxunción perfeccionada durante miles de anos. Pero xa sabemos o que está a acontecer coas carballeiras: unha tras outra van caendo, sen que de momento haxa quen as repoña, salvo en contados casos simbólicos. Lugo, nomeadamente, nos últimos tempos é un exemplo desta desfeita que custará reparar centos de anos. Nesta depredación sobre o noso medio máis natural parece estar a causa da diminución desta especie que xa está na lamentable categoría de “vulnerable”.
É obrigado facer algo para que os tempos cambien para os carballos e para os escornabois, algo para impedir que queden reducidos a sonoros nomes ou a imaxes de arquivo.

A PEZOÑA PINTADA

Píntega, pezoia, pinchorra, pinta, roncha, sacabeira, sacarrancha, salamántiga, alamándrega, salmantiña, saramaganta, zaramela, zampesa veñen sendo a mesma cousa: bichoco que case todos coñecen e a moitos dá noxo. Ben sei que sería preferible adicar este espacio a seres máis fermosos. Sen embargo, todos somos importantes –se non que llo pregunten á interesada- e é obrigado reparar a inxustiza que durante séculos se cometeu e se comete contra a calumniada e repudiada pinchorra, aínda que se poña en cuestión o bo gusto. A píntiga é un anfibio, para máis datos Urodelo, que non usa moito a auga: só, en ocasións, cando nace, que a nai bota as crías ao mundo metendo o rabo e salvas partes nas augas ben osixenadas, e coidando de non caer, xa que podería afogar (pero a nai tamén pode parir en terra as crías xa desenroladas). É, ademais de ovovivípara, algo máxica. Na cuestión sexual é do máis curiosa. O macho non ten caralliño –dispensando- e ás súas partes, que imitan moito ás da femia, déronlles en chamar cloacas (supoño que eles non son sabedores deste horrendo apelativo). Saca o galán a gorxa para fóra, e logo de voltas, arrumbóns, e brincadeiras –cada un disfruta como pode, eu aí non me meto- déixalle á femia un paquete (espermatóforo) coa súa semente dentro, que ela recolle, gustosa e tenramente, cos labios do seu órgano, para fecundar os oviños que agardan dentro de si.
As larvas que nacen na auga, logo da metamorfose, convértense no adulto que todos coñecemos: manchas amarelas ou laranxa sobre fundo negro, traxe que chaman aposomático e que serve para indicar aos seus posibles inimigos con pretensións gastronómicas que busquen outro bocado; ela sabe a raios e mesmo queima na boca de quen se atreve a comela, gracias a unha secreción cutánea tóxica. Esta é a súa defensa, polo que é precaución sobrada, se se andivo con ela, lavar ben as mans para que non irriten as mucosas que é todo o mal que nos pode facer. Pero esta defensa, xunto a que só anda pola noite, pode ser a orixe dunha mala sona que a transformou nun ser maléfico capaz de facer grandes prodixios. Son imnumerabeis os relatos que dela se contan e que se repiten cunha grande similitude. Eu escoitei o finado e lendario Farruco de Lema, alá en Baldaio, a historia que despois volvín a oír e que lin en diferentes lugares. Contaba que “estaba unha parella de mozos a beira dunha xestas; a rapaza colleu unha ponliña e pasouna pola boca: non ben o fixo, sentiuse mal. Foi a peor e morreu. Cando arrincaron a planta atoparon na súa raigaña unha pínchorra.” Os meus alumnos do Deza asegurábanme que unha súa veciña perdera a última falanxe dun dedo por tocar sen querer a pezoña, e tamén contaban de outros aos que lles saíran manchas na pel como as da pinta porque rozaran cunha delas.. Na cultura popular recoñécenselle poderes potentes, como os de seren inmunes ao lume; e outros que poden transmitir a distancia. Os aires da píntiga, e dicir, o seu bafo ou alento, ou, simplemente, o seu paso, pode comunicar males terroríficos. Non é pois estraño o que ocorría no instituto: o edificio fora construído recentemente nun lugar húmido; cando chegaba a primavera coas súas chuvias mornas as píntigas,que habitaban o lugar antes de que se fixera nel tan nobre espacio de saber e cultura, saían na noite e quedaban atrapadas na trampa das zonas asfaltadas. E polas mañáns, cando chegaba o alumnado, producía unha matanza entusiasta coa convicción de que estaba librando o mundo dun monstro terrorífico. O profesor Ramón Balado e máis eu tentabamos corrixir estas actitudes pero facíase difícil porque os/as alumnos/as estaban absolutamente convencidos de que a píntiga producía doenzas, e mesmo dicían coñecer a quen as padecía que ás veces era un parente seu. Tampouco serviu de moito que Manolo Rivas aclarara que as lavandeiras non perdían as unllas por causa do aire das píntigas senón que era pola sosa dos xabóns. Ou cando Castroviejo no seu relato “visiones en el bosque” convertíaas en animais mitolóxicos que gustan do afecto dos filósofos, que son inimigas dos homes groseiros e que a súa morada habitual son as nubes vaporosas, iluminadas e belas. En canto a un trato respectuoso con elas eu teño visto a Xurxo Mouriño, un clásico do ecoloxismo galego, como, nun encontro cun par de pequenas pintas no Candán, apartábaas delicadamente do camiño para poñelas a salvo de posibles accidentes e non por iso perdeu os dedos ao manipulalas, nin lle saíron as manchas da pinta polo corpo, e segue, co seu clásico atractivo, sendo un divo para os/as amantes da natureza. Outro caso, rigorosamente certo, do que tamén fun testemuña, é o dun personaxe, Henrique Argenton, que, procedente da Costa Azul francesa casou na Agualada e que cando instalou un invernadoiro tiña como mascotas un par de píntigas. Diferenciábaas, e, orgulloso, recollíaas con coidado e cariño e aínda as bicaba!!. Ningún destes feitos nin ensinanzas, nin tan sequera os traballos e guías especializadas poden contrarrestar eficazmente os séculos de crenzas antigas transmitidas polas queridas e sabias avoas. A sacabeira anda a modiño, silandeira e polas noites, ten inimigos que desprezan o súa pezoña pero sen dúbida quen lle ocasiona máis baixas e o home: lixando a auga, co tráfico rodado ou dándolle morte directamente. Queda pois aínda bastante por facer para situar as lendas no seu lugar e devolver á píntiga a sona que merece, pois, sendo xusto hai que recoñecer que guapa non é, segundo os nosos cánones pero si interesante tanto para o equilibrio natural como para os agricultores xa que se ocupa de limparlles o horto de caracois, lesmas e demais bicharía indesexable. Por último dicir que hai moita diversidade de píntigas. En Galiza temos dúas subespecies: unha é a Salamandra salamandra galaica e o outra é a Salamandra salamandra bernadezi, diferénciase nas manchas do corpo, polo tamaño, a forma do fociño, e outras características aínda que se misturan e se reproducen sen problemas. Outra cousa é a súa parenta a Chioglossa lussitánica que difire bastante da popular píntiga. E máis pequeniña, máis lanzal, estreitiña e cunha cola longa; vive maiormente na auga e só existe en Galiza e Portugal (seguro que é reintegracionista).